Tiền ảo (cryptocurrency) đã không còn là một khái niệm xa lạ với đông đảo công chúng, khi mà hình ảnh của nó thường bị sử dụng như một công cụ hữu ích nhằm thực hiện những hành vi trái pháp luật. Mặc dù vẫn còn nhiều tranh cãi xung quanh hành lang pháp lý liên quan đến loại tiền mới này, song sự tăng lên không ngừng về số lượng các hình thức tiền ảo như dự báo về một tương lai không xa – một tương lai mà phương thức thanh toán bằng tiền mặt sẽ dần bị thay thế. Bài viết dưới đây chủ yếu phân tích thực trạng sử dụng và phát hành tiền ảo, từ đó đưa ra một số kiến nghị để khắc phục những hạn chế còn tồn tại.
TỔNG QUAN VỀ TIỀN ẢO
Tiền ảo là một loại tiền kỹ thuật số được tạo ra và quản lý bởi các nhà phát triển công nghệ, được sử dụng và chấp nhận trong một số giao dịch nhất định. Một số loại tiền ảo phổ biến có thể kể đến như Bitcoin, Ethereum, Dogecoin, Litecoin, … mà trong đó, Bitcoin – đồng tiền ảo ra đời vào năm 2009, luôn giữ vững vị thế đi đầu về tỷ trọng vốn hóa thị trường (đạt 72% vào năm 2017) và khả năng thanh khoản (lên đến 98% vào năm 2018). (theo số liệu của Theo Tạp chí Chứng khoán 06/2018)
Tiền ảo được chia làm 3 loại chính:
Tiền ảo đóng: Tiền ảo đóng hay tiền tệ viễn tưởng là đơn vị tiền dùng trong các thế giới viễn tưởng như trong game trực tuyến.
Tiền ảo dịch chuyển một chiều: Các dạng tiền ảo có thể mua bằng tiền thật nhưng không thể chuyển đổi theo hướng ngược lại. Ví dụ như các coupon, điểm tích lũy trong thẻ, tiền tài khoản Amazon, Facebook.
Tiền ảo phi tập trung: Tiền ảo phi tập trung là các đơn vị tiền được tạo ra dựa trên nền tảng không tập trung ví dụ như Ethereum và Bitcoin.
Chính tính chất đa dạng về số lượng và quy mô của các đồng tiền ảo khiến cho cách thức chúng được vận hành cũng trở nên riêng biệt trong từng trường hợp cụ thể. Tuy nhiên, tiền đề công nghệ cốt lõi mà Bitcoin hay nhiều loại tiền ảo khác đều lấy làm cơ sở hoạt động chính vẫn là Blockchain. Ví dụ, áp dụng với Bitcoin, công nghệ này đúng với tên gọi của nó, có cấu trúc giống như 1 tòa tháp được cấu tạo bởi các khối lập phương “block”. Tòa tháp tượng trưng cho trạng thái hiện tại của các tài khoản tiền điện tử (mỗi tài khoản đã nhận được bao nhiêu) mà mọi người dùng Bitcoin nhìn thấy. Mỗi khối mới sẽ chứa thông tin về tất cả các giao dịch mới sẽ thay đổi trạng thái tài khoản hiện tại. Một khối mới, để phù hợp với cấu trúc của tòa tháp, phải được mã hóa và khớp vào theo cách thích hợp. Kết quả cuối cùng sẽ là, khối mới sẽ được gắn vào tháp và kết quả là các giao dịch mới sẽ được hoàn thành. Bitcoin trên hệ thống sẽ được chuyển giao giữa những người dùng.
Nếu vậy thì ai đang mã hóa các khối tiếp theo cho tòa tháp? Và quá trình này diễn ra như thế nào? Những người là người viết mật mã được gọi là "miner" hay "thợ mỏ" - là những người khai thác Bitcoin. Họ sử dụng phần mềm tiên tiến để khai thác và trích xuất Bitcoin. Lý do tại sao người ta lại dùng thuật ngữ "thợ mỏ" của ngành khai thác khoáng sản, là vì Bitcoin được ví như một mỏ vàng, mỗi đồng Bitcoin chính là phần thưởng cho việc mã hóa các giao dịch tiếp theo cho các thợ mỏ. Theo cách này, Bitcoin mới được tạo ra và đưa vào lưu thông. Tại thời điểm này, các công cụ "khai thác" là những máy tính đắt tiền và phức tạp với sức mạnh vi xử lý rất cao. Bitcoin là một tài sản phức tạp và là chương mới trong lịch sử thị trường tài chính.
CÁC VẤN ĐỀ PHÁT SINH KHI HỢP PHÁP HÓA TIỀN ẢO
Quan điểm về việc hợp pháp hóa tiền ảo của các Chính phủ trên thế giới
Ở một số quốc gia
Hiện nay, trên thế giới tồn tại rất nhiều cơ chế quản lý và kiểm soát tiền ảo khác nhau. Ở cấp độ cao nhất – hợp pháp hóa, gần đây, El Salvador và Ukraine là 2 quốc gia đã và đang thông qua các chế định liên quan đến Bitcoin với mục đích mở rộng thị trường đầu tư trong và ngoài nước. Trong khi đó, Hoa Kỳ, Nhật Bản và Hàn Quốc mới chỉ dừng lại ở việc chấp nhận tiền ảo như một phương tiện thanh toán trong một số giao dịch hoặc coi nó như một loại hàng hóa thông thường.
Ở châu Âu, các nhà chức trách vẫn giữ một thái độ trung lập đối với loại hình tiền tệ mới này: một mặt không cấm việc trao đổi, mua bán Bitcoin cũng như các loại tiền ảo và coi đó như một loại tài sản và đánh thuế trên các giao dịch mua bán Bitcoin; đồng thời đưa ra một số cảnh báo về rủi ro đối với các nhà đầu tư trong trường hợp xuất hiện xung đột pháp lý. Một số quốc gia khác đã đặt ra lệnh cấm toàn bộ hoặc một phần đối với tiền ảo, kể đến như Trung Quốc, Nigeria hay Bangladesh.
Chính sự bất đồng quan điểm về tiền ảo tại những vùng, lãnh thổ khác nhau đã tạo ra những lỗ hổng trong hệ thống pháp luật quốc tế và nội địa khi mà hầu như chưa có một quốc gia nào chính thức ban hành hay ghi nhận các quy định pháp luật về tiền ảo.
Tại Việt Nam
Cũng giống như những trường hợp được đề cập ở trên, hành lang pháp lý về tiền ảo tại Việt Nam chưa được hoàn thiện và đi kèm với đó là những rủi ro bị xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư.
Trước hết, cho đến thời điểm hiện tại, tiền ảo vẫn chưa được coi là một loại tài sản hợp pháp. Điều 105 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định: “Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Tài sản bảo gồm bất động sản và động sản. Bất động sản và động sản có thể là tài sản hiện có và tài sản hình thành trong tương lai”. Ở đây, thuật ngữ “tiền” được hiểu là tiền mặt, được quy định tại Khoản 1 Điều 3 Thông tư 33/2017/TT-BTC Quy định chế độ quản lý tiền mặt, giấy tờ có giá, tài sản quý trong hệ thống kho bạc nhà nước như sau: “Tiền mặt là các loại tiền giấy, tiền kim loại do Ngân hàng Nhà nước Việt Nam phát hành.” Nói cách khác, chưa có một quy phạm pháp luật nào trực tiếp điều chỉnh các vấn đề liên quan đến tiền ảo, và cũng không có một khái niệm nào phản ánh đúng bản chất tiền ảo được công nhận tại Việt Nam, gây ra nhiều lúng túng cho không chỉ nhà đầu tư mà còn với chính những người làm luật trong thực tiễn.
Tuy rằng đã có một số chính sách, thông báo chính thức được công bố về vấn đề tiền ảo, song cũng chỉ dừng lại ở mức độ đề án hoặc biện pháp ngăn ngừa, phòng chống các hành vi trái pháp luật, chưa giải quyết được khoảng trống pháp lý. Cụ thể:
Công văn số 5747 của Ngân hàng Nhà nước gửi Văn phòng Chính phủ ngày 21/7/2017 (hay Thông cáo báo chí của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam về tiền ảo) khẳng định tiền ảo và các giao dịch liên quan không được pháp luật Việt Nam thừa nhận và bảo vệ, do đó tiềm ẩn nhiều rủi ro về mặt pháp lý như lừa đảo, chiếm đoạt tài sản hoặc về mặt kinh tế khi thị trường tiền ảo gặp vấn đề (bị đóng băng, xâm phạm cơ sở dữ liệu, …)
Quyết định số 1255/QĐ-TTg về phê duyệt đề án hoàn thiện khung pháp lý để quản lý, xử lý đối với các loại tài sản ảo, tiền điện tử, tiền ảo năm 2017 của Thủ tướng Chính phủ đóng vai trò là cơ sở pháp lý quan trọng, đặt nền móng cho việc nghiên cứu và ban hành các quy định pháp luật liên quan đến tiền ảo trong tương lai tại Việt Nam. Ở tầm chính sách, điều đó thể hiện sự cần thiết, cấp bách của việc xây dựng khung pháp lý để điều chỉnh các vấn đề liên quan đến tiền ảo tại nước ta.
Chỉ thị số 10/CT-TTg về tăng cường quản lý các hoạt động liên quan tới Bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác năm 2018 của Thủ tướng Chính phủ nêu lên những hệ lụy của việc lợi dụng tiền ảo vào các hoạt động thiếu tính minh bạch như đầu tư, mua bán tiền ảo; đặc biệt là hoạt động sử dụng các loại tiền ảo thiếu tính bảo mật để huy động vốn theo hình thức đa cấp được thực hiện rất tinh vi (VNCOINS, AOC).
Chỉ thị số 02/CT-NHNN về các biện pháp tăng cường kiểm soát các giao dịch, hoạt động liên quan đến tiền ảo năm 2018 của Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam nhằm thắt chặt việc quản lí và kiểm soát việc sử dụng tiền ảo. Chỉ thị đưa ra yêu cầu các đơn vị có liên quan (các tổ chức tín dụng, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán; các đơn vị tại trụ sở chính Ngân hàng Nhà nước Việt Nam; Ngân hàng Nhà nước chi nhánh các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương) nghiêm túc thực hiện các biện pháp cụ thể nhằm tăng cường kiểm soát, xử lý các giao dịch liên quan tới tiền ảo.
Hậu quả khi hợp pháp hóa tiền ảo
Sự thiếu hụt những quy định pháp luật về tiền ảo cũng có thể lý giải một phần bởi những hậu quả kinh tế khó lường tiềm ẩn đằng sau loại thị trường tiền tệ mới này. Bộ trưởng Tài chính Mỹ Janet Yellen cảnh báo, đồng Bitcoin là một tài sản có tính đầu cơ cao và không hiệu quả trong tiến hành giao dịch, do đó bà bày tỏ quan ngại về những rủi ro thua lỗ mà các nhà đầu tư có thể gặp phải. Trang báo Forbes của Mỹ cũng đã từng đề cập đến 10 rủi ro của loại tiền mới này, trong số đó họ miêu tả rằng đây là 1 con đường “lối vào rộng mở, lối thoát chật chội”. Có rất nhiều sự lựa chọn cho các nhà đầu tư và việc tiếp cận các đồng tiền ảo không còn quá khó khăn, song những vấn đề như lỗi kĩ thuật, tỷ giá trao đổi biến động cùng các giới hạn về hành lang pháp lý khiến cho quá trình trao đổi và sử dụng tiền ảo không được thuận lợi như mong đợi và thậm chí có thể làm tăng nguy cơ lạm phát đối với nền kinh tế.
Người mong muốn dùng tiền ảo một cách hợp pháp lại phải đối mặt với nhiều bất trắc, trong khi những kẻ lừa đảo lại nhìn thấy cơ hội làm giàu của mình. Làn sóng đầu tư tiền ảo ở Việt Nam trong những năm gần đây trở nên mạnh mẽ hơn bao giờ hết, mà tiềm ẩn trong đó là những mối nguy về các hành vi rửa tiền, lừa đảo, đa cấp, … Bộ Tài chính cho biết, trong thời gian qua, Uỷ ban chứng khoán Nhà nước (UBCKNN) thường xuyên phối hợp với các cơ quan công an về các vụ việc liên quan đến các sàn giao dịch, tiền ảo, chứng khoán có tính chất tương tự đã xảy ra tại nhiều tỉnh, thành phố trên cả nước và đang có xu hướng diễn ra thường xuyên hơn (như Sàn giao dịch Rforex (tại trang web www.rforex.com) tại quận Ba Đình, TP Hà Nội; Sàn giao dịch Emrfx (www.emrfx.com) tại tỉnh Nghệ An)...
Hợp pháp hóa tiền ảo đã và đang là một vấn đề còn vướng phải nhiều trở ngại, nhưng vẫn không thể tránh khỏi những rắc rối sau này liên quan về đến thuế. Rất khó để Nhà nước có thể đảm bảo sự minh bạch và công bằng trong việc đánh thuế các doanh nghiệp kinh doanh tiền ảo do sự bất bình ổn về giá và dòng tiền. Những thủ đoạn, mánh khóe mới sẽ được sử dụng nhằm trốn thuế hoặc kê khai thuế không trung thực chắc chắn sẽ gây ra những tác động tiêu cực lên ngân sách quốc gia cũng như trật tự kinh tế - xã hội.
MỘT SỐ KIẾN NGHỊ
Tiền ảo không vì những rủi ro của nó mà trở thành một loại tiền tệ hoàn toàn bất khả thi. Việc nó vẫn được đón nhận và hợp pháp hóa hoàn toàn tại một số quốc gia được đề cập ở phần đầu bài viết cho thấy các nhà hoạch định chính sách vẫn nhận thấy ở tiền ảo tiềm năng phát triển: giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường; tính hiện đại; giao dịch nhanh chóng, thuận tiện, ... và sử dụng công cụ pháp luật làm chủ đạo để kiểm soát, cải thiện nó. Vấn đề chủ yếu khi đa phần các quốc gia vẫn còn e ngại trước các đồng tiền ảo chính là làm sao để có thể xây dựng cũng như đảm bảo thực hiện các quy định pháp luật mới một cách có hệ thống và hiệu quả. Sau đây là một số đề xuất nhằm củng cố hành lang pháp lý liên quan đến lĩnh vực tiền ảo.
Thứ nhất, đưa ra chế định rõ ràng, thống nhất về tiền ảo tương tự như các chế định liên quan đến các loại tài sản khác.
Tiền ảo nên được coi là một loại tài sản đặc biệt, đồng thời phải được định nghĩa một cách thống nhất. Cũng giống như tiền mặt, tiền ảo cần được điều chỉnh, quản lý và giám sát bởi các cơ quan có thẩm quyền bên cạnh chủ sở hữu là các nhà phát triển; có bộ nhận diện chính thức và đảm bảo rằng sở hữu đầy đủ hoặc tương đương các đặc điểm của tiền mặt và các loại tài sản khác.
Để hiện thực hóa điều này, ngoài việc xây dựng các dự thảo, đề án luật, cũng cần triển khai song song việc tạo ra và củng cố các nền tảng công nghệ cần thiết: sàn giao dịch, trang web thông tin, … phục vụ việc phát hành và trao đổi tiền ảo. Công việc này đòi hỏi sự vào cuộc của các nhà phát hành tiền ảo, sự quản lý và điều phối của Nhà nước cũng như sự giám sát, kiểm tra của các cơ quan có thẩm, quyền tương tự như các nền tảng trực tuyến công khác.
Bên cạnh đó, các quy định về thuế và tỷ giá trao đổi cũng cần được chú trọng.Như đã phân tích, do không công nhận là tài sản, Việt Nam không tiến hành thu thuế đối với các hoạt động kinh doanh và giao dịch tiền ảo. Điều này làm giảm thiểu một nguồn thu lớn cho ngân sách nhà nước. Khi chúng ta đã công nhận tiền ảo là tài sản thì nó cũng trở thành hàng hoá (theo quy định của Luật Thương mại) và khi đó tiền ảo sẽ trở thành đối tượng chịu thuế theo quy định của pháp luật thuế. Nghiên cứu kinh nghiệm trên thế giới cho thấy, hầu hết các quốc gia đều đánh thuế đối với tiền ảo như Anh, Nhật Bản, Mỹ, Đức, Hàn Quốc, Australia... Thực trạng về tiền ảo và kinh nghiệm của các nước cũng chỉ ra rằng, hoàn toàn có cơ sở để tính thuế đối với các hoạt động liên quan đến tiền ảo. Tuy nhiên, mỗi quốc gia lại áp dụng một loại thuế và mức thuế khác nhau đối với tiền ảo tùy thuộc vào đặc thù kinh tế, chính trị, xã hội của từng nước. Phù hợp với xu thế chung đó, pháp luật về thuế Việt Nam cũng cần có sự điều chỉnh, quy định cụ thể về sắc thuế và cách tính thuế đối với loại tài sản mới này.
Thứ hai, quy định chặt chẽ số lượng tiền ảo của mỗi cá nhân dựa theo tài sản cá nhân đã có và một số tiêu chí khác.
Hiện nay, tiền ảo của mỗi cá nhân thường được lưu trữ trong “ví điện tử”. Tuy nhiên, các cá nhân tiêu cực hoàn toàn có thể lợi dụng thời cơ để đầu cơ trục lợi, mua bán trao đổi nhiều tiền ảo để kiếm lời, thậm chí làm lũng đoạn thị trường và gia tăng nguy cơ lạm phát, nợ xấu; biến nó thành công cụ rửa tiền, làm ăn phi pháp ... Một khi đã xác định tiền ảo cũng là 1 loại tài sản thì cần có những quy định liên quan nhằm giới hạn và xác định chính xác số lượng tiền ảo mà một người có thể sở hữu, đồng thời buộc chủ sở hữu có các minh chứng liên quan và giấy tờ kê khai cho mỗi lần giao dịch.
Ví dụ, ví điện tử có thể liên kết trực tiếp với các tài khoản thanh toán khác và có giá trị chênh lệch không sai biệt lắm tỉ lệ với số tiền thật chủ sở hữu đang có. Hai loại tiền ảo và tiền thật có thể thay phiên sử dụng thay thế cho nhau dựa trên tỷ giá trao đổi hiện hành, đồng thời được ghi nhận và phát hành hóa đơn tương tự như nhau.
Việc giới hạn số lượng tiền ảo mỗi cá nhân, tổ chức có thể sở hữu là cần thiết khi hệ thống pháp luật và các cơ sở hạ tầng phục vụ cho việc vận hành, quản lý tiền ảo còn cần nhiều thời gian để hoàn thiện.
Thứ ba, liên kết cùng các quốc gia trong khu vực và toàn cầu nhằm thống nhất sử dụng một hoặc một số loại tiền ảo chung.
Một trong những bất lợi của tiền ảo chính là tỷ giá trao đổi không cố định. Mỗi khi chuyển sang một đơn vị tiền tệ khác, tỷ giá trao đổi cũng sẽ biến đổi theo. Sự dao động liên tục về giá khiến cho việc sử dụng, kiểm soát và quản lý tiền ảo trở nên rất khó khăn cho chính người mua và với những nhà chức trách. Hoặc, những lỗ hổng pháp lý còn tồn đọng ở hệ thống pháp luật quốc tế nói chung và ở từng quốc gia nói riêng có thể tạo cơ hội cho cá nhân, tổ chức lừa đảo lợi dụng và thực hiện các hành vi trái pháp luật.
Việc liên kết với các quốc gia khác có chung định hướng sẽ giúp củng cố các quy định pháp luật, bình ổn tỷ giá trao đổi tiền ảo và mở rộng thị trường buôn bán, trao đổi hàng hóa - là cơ hội xúc tiến thương mại và hợp tác đa phương. Xét trong bối cảnh hội nhập toàn cầu ngày nay, đây là một giải pháp an toàn và đem lại nhiều lợi ích cho các khối cộng đồng chung.
KẾT LUẬN
Nhìn chung, tiền ảo đánh dấu sự phát triển của một phương thức thanh toán mới của thời đại công nghệ 4.0 - phương thức thanh toán gián tiếp thông qua các nền tảng điện tử. Thời kì dịch bệnh COVID-19 vừa qua vô hình chung đã làm nổi bật lên sự tiện dụng và ưu thế vượt trội của các hình thức thanh toán không tiền mặt, và điều này được dự đoán rằng sẽ sớm trở thành xu hướng chung trong tương lai sau khi dịch bệnh được kiểm soát.
Đứng trước những thay đổi lớn mà ở đây là sự xuất hiện của tiền ảo, ta cần cho thấy sự nhạy bén và khả năng thích nghi với thời đại bằng cách nhanh chóng xây dựng, củng cố và đảm bảo thực hiện những chế định pháp luật về tiền ảo; tranh thủ sự hợp tác quốc tế và học tập kinh nghiệm từ những quốc gia đi đầu để tiến gần hơn với mục tiêu hiện đại hóa đất nước.
Khánh Huyền
Ảnh: Hà Trương
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Tạp chí Tài chính Online, Các nước quản lý tiền ảo như thế nào?, 14/04/2018, https://tapchitaichinh.vn/tai-chinh-quoc-te/tin-tuc/cac-nuoc-quan-ly-tien-ao-nhu-the-nao-138076.html, [Ngày truy cập: 12/09/2021]
2. Đức Anh, Sau El Salvador, đến lượt Ukraine hợp pháp hóa Bitcoin, VNEconomy, 10/09/2021, https://vneconomy.vn/sau-el-salvador-den-luot-ukraine-hop-phap-hoa-bitcoin.htm, [Ngày truy cập: 12/09/2021]
3. Tạp chí Chứng khoán, Tổng quan về tiền mã hóa trên thế giới và thực trạng tại Việt Nam, 06/2018, https://tapchitaichinh.vn/nghien-cuu--trao-doi/trao-doi-binh-luan/tong-quan-ve-tien-ma-hoa-tren-the-gioi-va-thuc-trang-tai-viet-nam-141709.html, [Ngày truy cập: 12/09/2021]
4. PGS.TS Phùng Trung Tập, Tiền ảo và những khía cạnh của tiền ảo, 2018, https://vksndtc.gov.vn/tin-tuc/cong-tac-kiem-sat/tien-ao-va-nhung-khia-canh-cua-tien-ao-d10-t1037.html?Page=5#new-related, [Ngày truy cập: 12/09/2021]
5. Trần Văn Biên, Nguyễn Minh Oanh, Tiền ảo và một số vấn đề pháp lý đặt ra ở Việt Nam hiện nay, 20/01/2021, https://vass.gov.vn/nghien-cuu-khoa-hoc-xa-hoi-va-nhan-van/Tien-ao-va-mot-so-van-de-phap-ly-114, [Ngày truy cập: 12/09/2021]
6. Dante Alighieri Sparte, Beware Of Crypto Risks - 10 Risks To Watch, 21/07/2018, https://www.forbes.com/sites/suzannerowankelleher/2021/09/11/digital-proof-of-vaccine-record-usa/?sh=1e0328a75c47, [Ngày truy cập: 12/09/2021]
7. Tô Việt Hà, Đầu tư tiền ảo? Khái niệm, cách thức và những nguyên tắc tuyệt đối không được chủ quan!, 20/07/2020, https://lendbiz.vn/dau-tu-tien-ao-khai-niem-cach-thuc-va-nhung-nguyen-tac-tuyet-doi-khong-duoc-chu-quan-1520/, [Ngày truy cập: 13/09/2021]
8. XTB Trading Academy, Tìm hiểu về Bitcoin và tiền điện tử (tiền ảo), https://www.xtb.com/vn/learn-to-trade/tim-hieu-ve-bitcoin-va-tien-dien-tu-tien-ao, [Ngày truy cập: 13/09/2021]
9. Nguồn hình ảnh: TTXVN.
Comentarios